Deze nieuwe woorden hebben de grootste overlevingskans
Ooit van een moordstrookje gehoord? Tentsletje dan? Of misschien knuffelcontact? Ieder jaar ontstaan er duizenden nieuwe woorden. Binnen de taalkunde noemen we die ‘neologismen’. Ella Van Lint (KU Leuven) onderzocht wat het succes en de levensduur van nieuwe woorden bepaalt.
Waarom weten we allemaal wat een selfie is, maar is samsonseks zo goed als uit onze woordenschat verdwenen? De meeste nieuwe woorden zijn eendagsvliegen. Toch zijn er neologismen die een lange tijd meegaan en die zelf volledig integreren in onze woordenschat. «Ik vroeg me af of er bepaalde kenmerken zijn die zorgen voor een hogere overlevingskans bij nieuwe woorden. Een overzicht daarvan ontbrak nog tot nu toe voor het Nederlands», zegt taalkundige Ella Van Lint.
Een woord is als een dier
Hoe bepaal je de levensloop van een woord? «Er zijn twee manieren om dat te onderzoeken. De eerste manier is om te kijken hoe vaak een bepaald woord voorkomt in een verzameling van teksten en dat weer te geven in een grafiek.» Je kan het vergelijken met de populatie van een dier: een dier wordt geboren, doet de populatie stijgen, en sterft. Sommige dieren zijn met uitsterven bedreigd, anderen kweken als konijnen. «Bij woorden zien we gelijkaardige patronen. Een woord zoals ‘Brexit’ komt vaak voor, ‘bloggen’ komt gemiddeld voor, ‘infobesitas’ erg weinig en ‘klimaatneutraal’ kreeg recent nog een piek.» Hoewel deze manier van onderzoek de populariteit van individuele nieuwe woorden goed in kaart brengt, geeft die geen aandacht aan de kenmerken die het succes van een nieuw woord bepalen.
De levenscyclus van een woord
In plaats van te tellen hoe vaak een woord voorkomt in teksten, kan je ook kijken naar de overlevingskans van een woord. «Deze methode komt uit de biologie. Als wetenschappers willen weten wat het potentieel is van een nieuwe behandeling of geneesmiddel, dan kijken ze wat de overlevingskansen zijn van zieke patiënten na die behandeling. Diezelfde methode kan je ook toepassen op woorden door na een bepaald aantal jaren te kijken of het woord nog leeft.» In de taalkunde gaat het dan vaak over tijdspannen van meerdere eeuwen, maar Van Lint keek naar de laatste 20 jaar. Wat blijkt? 39% van nieuwe woorden sterven nog voor ze 1 jaar oud zijn.
Het succesrecept
Van Lint vergeleek overlevende woorden om te zien welke kenmerken ze gemeenschappelijk hadden. «Drie kenmerken hebben de grootste invloed op het succes van een neologisme: de lengte, de geografische verspreiding en of het woord opgenomen werd in een woordenboek.»
Neologismen zijn best kort. Lange woorden zoals ‘lagekostenluchtvaartmaatschappij’ zijn moeilijker te onthouden dan korte woorden zoals ‘wifi’. Bovendien hangt de lengte van het woord ook samen met een ander kenmerk: woordvorming. Als een woord samengesteld is uit meerdere woorden zal het ook beduidend minder lang leven. Denk maar aan het Woord van het Jaar 2016: samsonseks.
Hoe goed het nieuwe woord geografisch verspreid is, speelt ook een belangrijke rol in zijn overlevingskansen. «Met verspreiding bedoelen we in welke variëteit van het Nederlands het woord voorkomt, dus in het Belgisch-Nederlands of het Nederlands-Nederlands. Woorden die in beide variëteiten opduiken, hebben een hoge overlevingskans.» Opvallend is dat de woorden die eerst in Nederland voorkomen het succesvolst zijn. Het Nederlands-Nederlands zou dus een grotere invloed op de Nederlandse woordenschat hebben dan het Belgisch-Nederlands.
Als een woordenboekmaker een woord opneemt in het woordenboek zal dat woord ook makkelijker overleven. «Dat ligt natuurlijk ook in lijn met hun expertise.»
Een hoge drempel voor leenwoorden
Hoewel de drie vorige kenmerken het zwaarste doorwegen, zijn er nog een paar kenmerken die ervoor kunnen zorgen dat een neologisme blijft bestaan. Zo leeft een werkwoord langer dan een zelfstandig of bijvoeglijk naamwoord. Een woord zoals ‘podcast’ dat we uit het Engels lenen én dat in het betekenisdomein van de automatisering, informatie en communicatie zit, maakt ook meer kans. «De drempel om een Engels woord op te nemen in onze woordenschat ligt al hoog. Als het dan eens lukt, zullen die woorden ook een grotere kans hebben om in onze woordenschat te blijven.»
Woord van het jaar
Kriebelt het om een nieuw woord te verzinnen? Dan weet je dus dat je best een kort woord kiest, dat je zowel in België als in Nederland promoot én dat je in het woordenboek laat terechtkomen. Zo krijgt jouw neologisme misschien ook de titel van Woord van het Jaar.