Van de koers tot Congo: wat staat er in de Vlaamse Canon?
De Canon van Vlaanderen is klaar. De Canon biedt een overzicht van cruciale elementen uit de Vlaamse geschiedenis, cultuur en samenleving. Een commissie van deskundigen heeft zowat 2,5 jaar aan de Vlaamse Canon gewerkt en heeft 60 «vensters» en thema’s geselecteerd, gaande van de laatste ijstijd tot het huidige superdiverse Vlaanderen. De Canon schuwt de zwarte bladzijden niet, en kent ook enkele opvallende afwezigen, zoals Pater Damiaan.
Bij haar start in 2019 kondigde de Vlaamse regering aan dat ze - naar Nederlands voorbeeld - werk wilde maken van een Vlaamse Canon, «een lijst met ankerpunten van de Vlaamse cultuur, geschiedenis en wetenschappen». Er werd een onafhankelijke commissie van deskundigen onder leiding van emeritus hoogleraar Emmanuel Gerard aangesteld die sinds eind oktober 2020 timmert aan de Canon. Dinsdag werd de Canon van Vlaanderen eindelijk voorgesteld in Genk in aanwezigheid van Vlaams minister van Onderwijs Ben Weyts en minister-president en minister van Cultuur Jan Jambon.
60 vensters
Nu is de veelbesproken Vlaamse Canon een feit. De Canon geeft volgens de experts aan «wat belangrijk genoeg is om door een bepaalde gemeenschap gelezen, beluisterd, bekeken of gekend te zijn». Concreet biedt de Canon - gespreid over 320 rijk geïllustreerde bladzijden - een chronologisch overzicht met in dit geval 60 ’vensters’ of thema’s. Elk thema wordt uitgewerkt met een blikvanger en twee focuspunten. Een voorbeeld: het thema ’humanisme’ wordt ingeleid met een verwijzing naar Erasmus en daarnaast wordt ingegaan op het protestantisme en de boekdrukkunst.
De gewone mens
Naast algemeen bekende momenten en figuren zoals de Guldensporenslag in 1302 of Pieter Breugel passeren ook minder bekende namen en «gewone mensen» de revue, zoals bijvoorbeeld Pedro de Gante (een monnik die in de 16de eeuw een van de eerste Vlaamse getuigen was van de verwoestingen aangericht door de Europese kolonisatoren in Mexico) of Paul Panda Farnana (de eerste Congolese intellectueel die het kolonialisme openlijk bekritiseerde). Een aantal bekende namen, zoals Pater Damiaan of dichter Guido Gezelle, staan er dan weer niet in.
En naast het Lam Gods van de gebroeders Van Eyck vermeldt de Canon ook Rock Werchter als uithangbord van de Vlaamse festivalcultuur, ’Ons Kookboek’ van de Boerinnenbond als voorbeeld van de culinaire canons of de Ronde van Vlaanderen als blikvanger voor het thema over het koersgekke Vlaanderen.
Zwarte bladzijden
De Canon gaat de zwarte bladzijden uit de geschiedenis niet uit weg, gaande van de heksenprocessen (ca 15de tot de 17de eeuw), tot de wreedheden in Congo en de collaboratie en de jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog.
Voor wie is de Canon bedoeld? Volgens de expertencommissie «voor een zo breed mogelijk publiek». De Vlaamse regering zag ook mogelijkheden voor de Canon in het onderwijs en bij inburgeringscursussen voor nieuwkomers.
De experten denken dat de Canon zeker «zijn nut kan bewijzen in het onderwijs», al is het «uiteraard niet de bedoeling dat hij de plaats inneemt van eindtermen en leerplannen. «Het kan zeker een inspiratiebron zijn in het onderwijs, bij inburgering of in de toerisme- en erfgoedsector. Maar er mocht geen verplichting achter de hoek schuilen», benadrukt commissievoorzitter Gerard.
Kritiek en recuperatie
Nog voor de publicatie was er al discussie over (en kritiek op) de Canon. Zo vreesde een groep vooraanstaande historici dat het instrument zou leiden «tot een politieke instrumentalisering van de geschiedenis». De commissie benadrukt dat ze onafhankelijk en «in alle vrijheid» heeft kunnen werken.
Dat de Canon tot stevige discussies kan leiden is volgens de experten zelf onvermijdelijk. Ook minister van Onderwijs Ben Weyts juicht discussie over de Canon toe. «Een canon is altijd een verzameling van keuzes. Op die keuzes kan je altijd kritiek hebben. Met wat hier allemaal niet in staat kan je bibliotheken vullen», zegt de N-VA-minister. Aan de critici heeft de minister ook een boodschap: «Beoordeel hem op zijn merites, op de inhoud, niet op zijn vermeende of geprojecteerde intenties».
De Vlaamse identiteit
Ook commissievoorzitter Gerard gaat in tegen het beeld dat de Canon een instrument moet zijn om een Vlaams identiteitsgevoel te vormen en versterken. «Dit is geen poging om de Vlaamse eigenheid te definiëren», aldus Gerard.
De Canon zoals hij nu is samengesteld is ook geen eindpunt. «Deze Canon is niet in marmer gebeiteld. Ongetwijfeld zullen mettertijd aanpassingen niet alleen wenselijk maar ook nodig zijn», luidt het. «Als men dat zinvol vindt, kan de Canon binnen enkele jaren voor herziening vatbaar worden gesteld», stelt commissievoorzitter Gerard. Ook in Nederland is er na de lancering in 2006 in 2020 een ’herijking’ gekomen.
Slechts het begin
Terwijl de expertencommissie zelf suggereert om naast een Vlaams Canon te dromen van een Canon van België of bij uitbreiding een Canon van de Lage Landen, van Europa of zelfs de wereld, hoopt minister Weyts dat de Vlaamse Canon Vlaamse steden en gemeenten kan aansporen een lokale of regionale canonoefening te doen.
Ook volgens Vlaams minister-president Jan Jambon is de Canon geen afgesloten verhaal. Hij hoopt op een «intellectueel eerlijk, onderbouwd en respectvol» debat. Jambon kijkt ook al verder: «Wat vandaag niet in de Canon van Vlaanderen staat, wordt niet in de vergetelheid geduwd. In 2024 lanceert de Vlaamse Regering daarom een bijkomend initiatief: het Virtueel Museum van Vlaanderen, om ook deze aspecten van onze geschiedenis onder de aandacht te brengen», aldus Jambon. Dat virtueel museum moet volgens Jambon «geschiedenis, cultuur en erfgoed met elkaar verbinden en toegankelijker maken voor alle Vlamingen».
De Canon van Vlaanderen is beschikbaar in boekvorm (Borgerhoff & Lamberigts, 320 blz., 27,5 euro) en er is ook een interactieve en rijkgeïllustreerde website: www.canonvanvlaanderen.be.