Voelen kreeften pijn?

Robert Elwood uit Noord-Ierland werkt al decennia lang met krabben en garnalen. Op een dag werd hij geconfronteerd met de vraag van Rick Stein of krabben (en andere ongewervelde dieren) eigenlijk pijn voelen. Elwood stond versteld. "Het was de eerste keer ooit dat ik deze vraag gesteld kreeg," zegt hij.

Hoewel sommige mensen zijn geschokt door het idee dat we kreeften levend koken of dat we in de praktijk de klauwen van levende krabben scheuren  voordat we ze teruggooien in de zee, is dergelijk gevoel alleen gebaseerd op een idee en niet op feiten. We weten heel weinig over de vraag of deze dieren - of ongewervelde dieren in het algemeen - ook lijden en pijn voelen.

In de wereldwijde voedingsindustrie worden er miljarden ongewervelde dieren gevangen en klaargemaakt. Maar in tegenstelling tot hun gewervelde neven, hebben ze vrijwel geen wettelijke bescherming. "Al vroeg in mijn carrière realiseerde ik me dat als de wet spreekt over dieren dat de ongewervelde dieren daar niet bij horen," zegt Antoine Goetschel, een internationaal dierenrecht en ethiek consultant uit Zürich. "Zolang de algemene opinie is dat ongewervelde dieren niet lijden, zullen er ook geen dierenrechten voor hun gelden."

Pijn en reflex

Pijn is een lastig ding om te testen. Het kan niet direct worden gemeten en er zijn geen duidelijke signalen van. Het is zelfs niet gemakkelijk te definiëren. Hoe kunnen we dan zien wanneer een dier lijdt?

Dus hoe kunnen we Stein's vraag beantwoorden? "Om te beginnen, zijn argumenten naar analogie dom," zegt hij. "Het ontkennen dat krabben pijn voelen omdat ze niet over dezelfde anatomie als gewervelde dieren beschikken is als ontkennen dat ze kunnen zien, omdat ze niet over een visuele cortex beschikken."

Elwood en zijn collega's aan de Queen's University in Belfast gingen daarom kijken hoe deze dieren zich gedragen. De meeste organismen kunnen reageren op een stimulus die een potentieel schadelijke gebeurtenis signaleert. Speciale receptoren genaamd nociceptoren, die hoge temperaturen, schadelijke chemicaliën of mechanische letsels, zoals het breken of scheuren voelen, zijn te vinden in de dierenwereld, van mens tot fruitvliegen.

Maar als een dier reageert op iets wat wij zouden ervaren als pijnlijk, hoeft het niet per se te zijn dat het dier daadwerkelijk pijn heeft. De reactie kan een eenvoudige reflex zijn, waarbij signalen niet helemaal naar de hersenen reizen. Daardoor worden de gedeelten van het zenuwstelsel omzeild waardoor het gevoel van pijn niet wordt ervaren. Als we onze hand verbranden, bijvoorbeeld, hebben we onmiddellijk en onvrijwillig de reflex om de hand van de hete plaat te trekken. Pijn is de bewuste ervaring die volgt, wanneer de signalen de hersenen bereiken. De sleutel voor Elwood was om te zoeken naar antwoorden die verder gingen dan een reflex.

Hij begon met garnalen. Na zoveel jaren dat hij met de diertjes werkte, dacht hij dat hij wist wat hij kon verwachten, Hij dacht dat dat hij niets meer dan reflexen zou zien. Toen hij azijnzuur op hun antennes borstelde, begonnen de garnalen de antennes te verzorgen met complexe, langdurige bewegingen van beide voorpoten. Bovendien verminderde de intensiteit van de verzorging wanneer plaatselijke verdoving vooraf werd toegepast op de antennes. Een duidelijk teken dat het diertje wel pijn voelt en daar ook iets aan wil doen.

Reageren krabben op dezelfde manier als garnalen?

Toen wendde hij zich tot de krabben. Hij diende een korte elektrische schok toe aan een heremietkreeft. Die begon op de plek waar de schok was toegediend, voor langere tijd met zijn klauwen te wrijven. Op sommige momenten zouden de garnalen en krabben hun ledematen in allerlei bochten wringen om de pijnlijke plek te kunnen bereiken. "Dit zijn niet alleen reflexen," zegt Elwood. "Dit is langdurig en ingewikkeld gedrag dat duidelijk betrekking heeft met het centrale zenuwstelsel."

Daarna experimenteerde hij met strandkrabben. Hij plaatste ze in een helder verlichte tank met twee schuilplaatsen. Strandkrabben verkiezen zich te verbergen onder rotsen tijdens de dag, dus in deze situatie zouden ze een schuilplaats kiezen en daar moeten blijven. Hij gaf de krabben een schok in hun schuilplaats waardoor hij ze naar buiten dwong. Na slechts twee proeven, waren de krabben die schokken hadden gekregen veel meer geneigd om hun keuze van onderdak te herzien. "Ze leren dus snel," zegt Elwood. "En dat is net wat je zou verwachten van een dier dat pijn ervaren heeft."

Tenslotte keek Elwood naar de relatie tussen de pijn en de noodzaak om van die pijn te ontsnappen. Pijn is voor de mens een krachtige motivator om bepaald gedrag dat pijn veroorzaakt te vermijden. Maar we kunnen ook de pijn verduren als de beloning groot genoeg is. Heremietkreeften wonen in een schelp en ze beschouwen die schelp als hun thuis. Elwood ging dus na of een kreeft zijn thuis zou opgeven door aanhoudende pijnprikkels en hoelang het zou duren voor hij dat deed.

Uit het experiment bleek dat de waarschijnlijkheid dat de kreeft zijn schelp zou dumpen door aanhoudende pijnprikkels in relatie stond met hoe wenselijk de schelp was. Krabben in betere schelpen verdroegen grotere schokken voordat ze bereid waren om te verhuizen. Dit suggereert dat de krabben in staat zijn om verschillende behoeften af te wegen bij het beantwoorden van de schadelijke prikkel.

Ondanks dit werk, blijft  het onderwerp controversieel. De vraag is nu welke dieren over dierenrechten beschikken en welke niet als het beschikken over een ruggengraat niet langer de grens kan zijn. Immers zijn ongeveer 98 procent van alle diersoorten waterdieren. Als ze pijn voelen, hoe zit het dan met fruitvliegjes? De grootte van hun zenuwstelsel is overigens vergelijkbaar met die van kreeften, inktvissen en garnalen.